Tο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας μας, εξετασιοκεντρικό καθώς είναι στη βάση του, απαιτεί από τους μαθητές να «τρέχουν» ασταμάτητα και μηχανικά πίσω από στόχους, βαθμούς και επιδόσεις, δημιουργώντας τους συνεχώς πίεση και άγχος. Οι Η.Π.Α και πιο πρόσφατα η Αγγλία, προσπαθούν να αντιμετωπίσουν παρόμοια προβλήματα, εισάγοντας το μάθημα της επίγνωσης στις σχολικές τάξεις. Θα μπορέσει άραγε από μάθημα να γίνει τρόπος ζωής;

Τι είναι η επίγνωση (self-awareness);

Συναντάμε τον όρο τόσο σε ανατολικά ανθρωποκεντρικά συστήματα σκέψης, όσο και στα σύγχρονα δυτικά φιλοσοφικά ρεύματα. Ξεκινώντας από τον John Locke, περνάμε στη νεότερη ψυχολογία και νευροεπιστήμη, η οποία, ήδη από το 1975, αναγνωρίζει με σαφήνεια το ρόλο της επίγνωσης στη διανοητική μας συγκρότηση.

Είναι εκείνη η διαδικασία κατά την οποία ένα νοήμων ον μπορεί να διαφοροποιήσει τη σκέψη, το συναίσθημα ή το βίωμά του από τον ίδιο του τον εαυτό. Μάλιστα, η σύγχρονη έρευνα δείχνει πως επίγνωση δεν έχουνε μόνο οι άνθρωποι, αλλά και τα φυτά και τα ζώα, τα οποία φαίνεται να κάνουν πολύ ενημερωμένες επιλογές ως προς την αναπαραγωγή τους, ανάλογα με το αν αναγνωρίζουν κάτι ως «εαυτό» ή ως κάτι «εκτός εαυτού».

«Επίγνωση σημαίνει κατανόηση χωρίς να ταυτίζεσαι. »

– Jiddu Krishnamurti

Όσον αφορά την εφαρμογή της επίγνωσης στα σχολεία, η Amy Saltzman, διευθύντρια της Ένωσης για την Επίγνωση στην Εκπαίδευση  (Association for Mindfulness in Education), εξηγεί πως πολλοί άνθρωποι με αυτόν τον όρο περιγράφουν ένα αίσθημα ηρεμίας και απόλυτης χαλάρωσης, ενώ στην πραγματικότητα είναι διαφορετικό: Αφού, δηλαδή, αναγνωρίσουμε αυτό που νιώθουμε, είτε είναι θετικό είτε αρνητικό, και το αποδεχτούμε ως έχει, ενεργοποιούμε μέσα μας το μηχανισμό της αυτοπαρατήρησης και δίνουμε στον εαυτό μας τη δυνατότητα να επιλέξει ενεργά τη στάση του απέναντι στο συγκεκριμένο βίωμα.

Έτσι, όταν βρεθούμε αντιμέτωποι με μια απαιτητική κατάσταση, ανακτάμε το χαμένο έδαφος πολύ πιο εύκολα, ενώ η δύναμη και το θάρρος μας ενισχύονται σημαντικά. Επομένως, το αίσθημα ηρεμίας που βιώνουμε δεν είναι η επίγνωση καθεαυτή, αλλά το αποτέλεσμά της, όταν συνειδητοποιούμε ότι έχουμε ένα εύρος επιλογών που περνούν από το δικό μας χέρι, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει γύρω μας.

Επίγνωση στην εκπαίδευση: Πιλοτικά προγράμματα και πρωτοβουλίες

Ήδη, σε ορισμένες σχολικές μονάδες της Νέας Υόρκης, μαθητές του Δημοτικού έχουν τη δυνατότητα να διδαχθούν αυτοσυγκέντρωση, ορθό έλεγχο της αναπνοής για μετριασμό του άγχους και σωστή οξυγόνωση, ενίσχυση της αυτοεκτίμησης μέσω οραματισμού σχημάτων και ποικίλες άλλες ενδιαφέρουσες τεχνικές, με πρωτοβουλία του Μητροπολιτικού Κέντρου Ερευνών σε ζητήματα Δικαίου και Μεταμόρφωσης της Εκπαίδευσης (Mindful Education Lab).

Στην Αγγλία, το Υπουργείο Παιδείας εισήγε το Φεβρουάριο του 2019 την επίγνωση ως μάθημα σε περίπου 370 σχολεία της βρετανικής επικράτειας. Το πρόγραμμα αυτό θα τρέχει πιλοτικά ως το 2021 και σκοπός του είναι να δοκιμαστούν ποιες πρακτικές συμβάλουν με μετρήσιμα αποτελέσματα στην ψυχική υγεία και ευεξία των μαθητών.

«Ο σύγχρονος κόσμος έφερε νέες πιέσεις στα παιδιά, ενώ παράλληλα ορισμένες άλλες τις έκανε δυνητικά χειρότερες.»

– Damian Hinds

Συγκεκριμένα, ο Hinds αναφέρει πως αναμένεται οι μαθητές να επωφεληθούν από ασκήσεις επίγνωσης, τεχνικές χαλάρωσης και αναπνοών, εκ παραλλήλου με συνεδρίες, όπου σύμβουλοι ψυχικής υγείας θα τους δίνουν επιπλέον στήριξη και καθοδήγηση.

«Τα σχολεία και οι δάσκαλοι δεν έχουν όλες τις απαντήσεις, και δεν θα μπορούσαν, άλλωστε. Ξέρουμε, ωστόσο, ότι μπορούν να παίξουν ένα ιδιαίτερο ρόλο, γι’ αυτό και ξεκινήσαμε μία από τις μεγαλύτερες πειραματικές δοκιμές ψυχικής υγείας στα σχολεία. Αυτές οι δοκιμές αποτελούν κλειδί στο να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς πρακτικές και απλές συμβουλές μπορούν να βοηθήσουν τους νέους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν τις πιέσεις που δέχονται», σημειώνει ο πρώην Υπουργός Παιδείας της Αγγλίας.

Τι συμβαίνει στον ελλαδικό χώρο;

Αναζητώντας κανείς παρόμοιες πρωτοβουλίες στον ιστότοπο του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, θα βρει ορισμένες προσπάθειες που στοχεύουν στην υγεία και την ευεξία των μαθητών, κυρίως όσον αφορά τις διατροφικές τους συνήθειες, αλλά και τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού.

Ωστόσο, το ζήτημα της επίγνωσης, ως μέσο συστηματικής διαχείρισης του άγχους και της ψυχικής ανακούφισης των μαθητών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, μοιάζει να μη βρίσκεται ακόμα σε προτεραιότητα. Ωστόσο, μια προοδευτική και ολοκληρωμένη εκπαιδευτική προσέγγιση με αρωγό την επίγνωση, θα μπορούσε να έχει ευεργετικές επιδράσεις στη σωματική και ψυχοσυναισθηματική υγεία των μαθητών, σε βάθος χρόνου.

Το πέρασμα από τα σχολεία του χθες στα σχολεία του σήμερα μπορεί να γίνει μόλις αλλάξουμε την οπτική μας γωνία.

Η τέχνη του να «κατανοούμε χωρίς να ταυτιζόμαστε», από ωριαία σχολική πρακτική, μπορεί να γίνει το εφαλτήριο για μια συνολική αλλαγή στον τρόπο ζωής μας. Και όπου η αναγνώριση, η αποδοχή και η αποφασιστικότητα παίρνουν τα ηνία, μόνο θετικά αποτελέσματα μπορούμε να περιμένουμε.

Με εκτίμηση,

Γεωργία Κουτέρη

Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού & Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας